Μαθήματα Κοινωνικής Μηχανικής: Η κατασκευή του 'Αλλου ως εχθρού

Μαθήματα Κοινωνικής Μηχανικής:
Η κατασκευή του 'Αλλου ως εχθρού - τεχνικές διασποράς μίσους από τα ναζιστικά γκέτο του χθες στα hotspot του σήμερα

Συχνά τείνουμε να πιστέψουμε πως όσα συνέβησαν κατά τη διάρκεια του 2ου Παγκόσμιου Πολέμου ήταν μια εξαίρεση που πολύ δύσκολα μπορεί να επαναληφθεί. Ιδίως, η βιομηχανική εξόντωση των Εβραίων της Ευρώπης συνήθως εκλαμβάνεται ως μια ακρότητα που προσιδιάζει στον ναζιστικό ανορθολογισμό. Όσα, όμως, συμβαίνουν σήμερα στην Ευρώπη, όπου ραγδαία πολλαπλασιάζονται όχι μόνο τα κρούσματα επιθετικού ρατσισμού, αλλά και οι περιπτώσεις που τα ίδια τα κράτη αντιμετωπίζουν ανοιχτά, χωρίς προσχήματα, όσες και όσους διασχίζουν χωρίς χαρτιά τα σύνορα ως πλεονάζοντα, αναλώσιμο πληθυσμό, δείχνουν ότι το σκοτεινό παρελθόν των ευρωπαϊκών κρατών δεν είναι μια σκιά που μπορούμε ανέξοδα να αγνοήσουμε.

Το 1940, υπό την εποπτεία του υπουργού προπαγάνδας των Ναζί, Γιόζεφ Γκέμπελς, γυρίστηκε η ταινία Ο Αιώνιος Εβραίος, ένα αντισημιτικό προπαγανδιστικό φιλμ που διαφημίστηκε ως «ντοκιμαντέρ». Σε αυτήν την περίπτωση, οι προβαλλόμενες εικόνες, οι λήψεις των Ναζί προπαγανδιστών από τα «γκέτο της ανατολής», διεκδικούν το κύρος των χειροπιαστών αποδείξεων: είναι διαμορφωμένες και διευθετημένες κατά τρόπο ώστε να «μιλούν από μόνες τους», αρκεί βέβαια να συνοδεύονται από τα κατάλληλα σχόλια του Ναζί αφηγητή. Μέσα από τον αντικειμενικό, υποτίθεται, φακό της κάμερας, τα γκέτο που οι Ναζί είχαν αρχίσει, από το φθινόπωρο του 1939, να οργανώνουν στις πόλεις της κατεχόμενης Πολωνίας (στη Βαρσοβία, το Λοτζ, το Λιούμπλιν, και την Κρακοβία), μέσα από διαδοχικές ειδικές απαγορεύσεις, την επιβολή καταναγκαστικής εργασίας, και μια άνωθεν, κρατικά επιβεβλημένη εξαθλίωση, παρουσιάζονται ως «βιότοποι» των Εβραίων, ως «φωλιές» στις οποίες οι Εβραίοι εκκολάπτονται και από τις οποίες ξεκινούν για να διεισδύσουν στις δυτικές κοινωνίες, μεταμφιεζόμενοι σε «πολιτισμένους ανθρώπους».

Η καθυπόταξη του Άλλου φυσικοποιείται, εμφανίζεται ως απόδειξη της φυλετικής κατωτερότητάς του, αλλά και της καταστατικής εχθρότητάς του προς την «πολιτισμένη» Δύση. Ο Άλλος που έχει εξαναγκαστεί να ζει σε απάνθρωπες συνθήκες απεικονίζεται όχι μόνο ως μη-άνθρωπος, αλλά και ως ένα παράσιτο που απειλεί τους υγιείς ανθρώπους. Ο Άλλος που εκτοπίζεται από τον δημόσιο χώρο, και έχει εγκλειστεί, από το ίδιο το ναζιστικό κράτος, σε απομονωμένες νησίδες ειδικής μεταχείρισης, οι οποίες δεν πληρούν στοιχειώδεις όρους υγιεινής, εμφανίζεται ως ένα εκ φύσεως άθλιο, μολυσμένο και μολυσματικό ον, που ακόμα και στην κατάσταση της καθυπόταξης παραμένει επικίνδυνο, αφού είναι φορέας επιδημιών.

Το ζήτημα δεν ήταν να πιστέψει ο μέσος Γερμανός ότι οι Εβραίοι είναι όντως υπάνθρωποι. Το ζήτημα ήταν να συνεχίσει να κοιτάζει την πάρτη του, αποδεχόμενος ως θεμιτή την επικείμενη εξόντωσή τους: ως κάτι που, μολονότι αναιρεί την ανθρώπινη του ιδιότητα, τελικά θα διασφαλίσει την υπόστασή του ως Γερμανού, ως κάτι που μπορεί να εκλογικευτεί, ως αναγκαίο μέτρο απέναντι σε ένα σύνολο ανθρώπων που είναι αφενός ριζικά ξένοι, «μεταμφιεσμένοι» άνθρωποι, κι αφετέρου κατασκευάζονται ως εχθροί, «παράσιτα» τα οποία, απλά και μόνο επειδή υπάρχουν, απειλούν την ευρυθμία της «εθνικής κοινότητας», των Γερμανών, των υποδειγματικών, κανονικών ανθρώπων.

Επιλέξαμε την προβολή του ντοκιμαντέρ αυτού γιατί αναδεικνύει ότι κρίσιμες πλευρές της κοινωνικής μηχανικής που παρήγαγε την πρωτοφανή ολοκληρωτική βαρβαρότητα που βίωσε ο κόσμος τις δεκαετίες 1930-1940 είναι και σήμερα επί τω έργω. Και επειδή θέλουμε να διερευνήσουμε τις όχι άμεσα προφανείς πτυχές αυτής της μηχανικής, που προχωρά πολύ περισσότερο από την – ομολογουμένως ιδιοφυή και καινοτόμο, την εποχή των Nαζί – χρήση των μέσων μαζικής προπαγάνδας. Θεωρούμε ότι η μηχανική αυτή αφορά ένα σύνολο διεργασιών στον πυρήνα του κεφαλαίου και των μορφών κυριαρχίας στις κοινωνίες που συγκροτεί. Διεργασίες που αναπτύσσονται στο έδαφος αλλά ταυτόχρονα και σε τροχιά ρήξης με τη νεωτερικότητα, την “κανονικότητα” του κεφαλαίου και του νεωτερικού κράτους, όπως αυτό αρθρώνεται στις αξίες του Διαφωτισμού και του φιλελευθερισμού.

Η μηχανική αυτή είναι πολύ λεπτότερης υφής από την προφανή συσχέτιση της ανόδου και της όξυνσης του ρατσιστικού/φασιστικού λόγου και πρακτικών στην εποχή των οικονομικών κρίσεων, δηλ. από μια εύκολη, αναγωγιστική σύλληψη του ολοκληρωτισμού ως ευθέως ή απλού παράγωγου του κεφαλαίου καθεαυτό. Θέλουμε να συζητήσουμε την ιδέα ότι το έδαφος πάνω στο οποίο μπορεί να αναδυθεί ένας τέτοιος ολοκληρωτισμός δεν είναι απλά αυτό μιας “οικονομικής” κρίσης, αλλά μιας δομικής, καθολικής κρίσης των θεμελιακών κατηγοριών της σχέσης-κεφάλαιο και της κοινωνίας του, κρίσης που το κεφάλαιο δεν μπορεί να διαχειριστεί και να επιλύσει ούτε καν με “ίδια” μέσα. Ο ολοκληρωτισμός αποτελεί ένα σημείο έκρηξης των αντιφάσεων του κεφαλαίου, που συγκροτείται στη βάση μιας λογικής καθολικής κυριαρχίας πάνω σε κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής όλων ως “πρελούδιο” μιας παγκόσμιας κυριαρχίας. Μια “τελική λύση” στο ίδιο το κοινωνικό ζήτημα, την ιδιαίτερη δηλ. έκφραση των σχέσεων κυριαρχίας και εκμετάλλευσης και της μορφοποίησής τους σε κράτος, με όρους μιας καινούριας ταυτότητας (Λαός, Φυλή), που συμπυκνώνει και ενσωματώνει ακόμα και προ-καπιταλιστικές σχέσεις και δυναμικές. Το ολοκληρωτικό κράτος, σε αντίθεση με το απολυταρχικό, που επιδιώκει την πολιτική κατίσχυση και εξόντωση των πολιτικών αντιπάλων, γίνεται έτσι έκφραση ενός σημείου “ισορροπίας” τρόμου, ενός ριζικού διαχωρισμού, μέσω της επιβολής αυτής της κυρίαρχης – συνήθως εθνικής/φυλετικής – ταυτότητας, και της κατασκευής ως 'Αλλου και Εχθρού οποιουδήποτε εξαιρείται από αυτήν.

Θεμελιώδεις μηχανισμοί αυτής της μηχανικής στην εμπέδωση της κυριαρχίας είναι η απόκρυψη (φετιχισμός) των σχέσεων εκμετάλλευσης και ταξικής κυριαρχίας και η μεταστροφή του ταξικού ανταγωνισμού σε μίσος προς τον κατασκευασμένο Άλλον. Όπως λέει και η Χάνα Άρεντ, είναι η μετατροπή των τάξεων σε μάζες. Αυτό που είναι κρίσιμο σήμερα για τη συγκρότηση μιας προλεταριακής αντιφασιστικής οπτικής και τη διάγνωση των χαρακτηριστικών ενός αναδυόμενου ολοκληρωτισμού, είναι να δούμε πώς ακριβώς συνδέονται αυτοί οι μηχανισμοί με βασικές μεταβολές της αντίθεσης κεφαλαίου-εργασίας κατά τις διάφορες φάσεις αναδιάρθρωσης του κεφαλαίου τα τελευταία 40 χρόνια.

Διακρίνουμε τρία καθοριστικά στοιχεία. Πρώτον, το κεφάλαιο έχει πραγματικά αποικίσει κάθε πτυχή της καθημερινής ζωής, μέσα από μια καταλυτική εξατομίκευση, πολύ κοντά στην – κατά Αντόρνο - “ψυχρή υποκειμενικότητα”, που αποτελεί προϋπόθεση μιας ολοκληρωτικής κοινωνίας. Δεύτερον, η αναδιάρθρωση του κεφαλαίου είναι ταυτόχρονα και η ήττα του εργατικού κινήματος, όπως αυτό συγκροτήθηκε και έδρασε για έναν αιώνα (1880-1980), και η διάλυση της όποιας εργατικής ταυτότητας συνείχε τους καταπιεσμένους. Η αδυναμία ενοποίησης του προλεταριάτου στη βάση μιας κοινής ταξικής ταυτότητας δημιουργεί όρους εμπέδωσης της απόκρυψης και της μεταστροφής που σημειώσαμε παραπάνω. Και στην προηγούμενη ιστορική συγκυρία, ο ολοκληρωτισμός αναδύθηκε προφανώς πάνω στην ήττα των επαναστατικών κινημάτων της περιόδου 1917-1923. Και τρίτον, οι αντιφάσεις του κεφαλαίου παράγουν σήμερα μαζικά πλεονάζοντες πληθυσμούς, ανθρώπους που περισσεύουν, που δεν μπορούν να ενσωματωθούν στην κανονικότητά του – έστω και αν παραμένουν εντός του ορίζοντα της κυριαρχίας του. Η κυριαρχία ονομάζει σήμερα “μεταναστευτική κρίση” τη συνθήκη εξαθλίωσης και διωγμού ανθρώπων που περιφέρονται ανεπιθύμητοι μεταξύ συνόρων, ποινικοποιούνται ως μια κατηγορία που διαφέρει ριζικά από τους “νόμιμους” κατοίκους των εθνικών επικρατειών και χαρακτηρίζονται εφιαλτικά με μια γλώσσα εντελώς οικεία στην ναζιστική προπαγάνδα. Ο Άλλος κατασκευάζεται ραγδαία ως μετανάστης/πρόσφυγας/μουσουλμάνος, και εμπεδώνονται ήδη όροι στρατιωτικοποίησης της καταστολής και της διαχείρισής του σε στρατόπεδα συγκέντρωσης που κανείς δεν ξέρει – ούτε καν τα ίδια τα κράτη (και αυτό είναι το πιο επικίνδυνο) σε τι πρόκειται να εξελιχθούν. 

Η σκληρή και άβολη αναγνώριση της ήττας του εργατικού κινήματος και της διάλυσης της εργατικής ταυτότητας δεν αποτελεί ένδειξη ηττοπάθειας. Αντίθετα, αποτελεί προϋπόθεση για οποιαδήποτε μαχητική απάντηση των προλετάριων και των καταπιεσμένων στην βαρβαρότητα της επίθεσης του κεφαλαίου και της πιθανής ολοκληρωτικής μετεξέλιξής της. Αποτελεί προϋπόθεση για να κατανοήσουμε γιατί μεγάλα κομμάτια των εθνικών εργατικών τάξεων, στην Ελλάδα και σε όλη σχεδόν τη Δύση, ρίχνονται στην αγκαλιά του εθνικιστικού και ρατσιστικού παροξυσμού και ονειρεύονται διαφυγές από την κρίση υπό την αιγίδα ενός κράτους έκτακτης ανάγκης και εξαίρεσης. Αποτελεί προϋπόθεση για να καταλάβουμε ότι η σύγκρουση με τον φασισμό στην εποχή μας δεν μπορεί να συγκροτηθεί στη βάση οποιωνδήποτε “λαϊκών μετώπων” αλλά μιας καινούριας ενότητας των προλετάριων και των καταπιεσμένων, στη συγκρότηση της οποίας θέλουμε να συμβάλλουμε ενεργά. Ο αντιφασιστικός αγώνας σήμερα δεν μπορεί να είναι τίποτα λιγότερο από την ανάπτυξη της δικής μας αντίρροπης κοινωνικής μηχανικής, που θα αποκαλύπτει εκ νέου το προφανές των σχέσεων εκμετάλλευσης και καταπίεσης, που θα στρέφει το ταξικό μίσος όχι στον Άλλον που κατασκευάζει η κυριαρχία, αλλά στους καταπιεστές και στους εκμεταλλευτές μας. Που θα διανοίγει, με άλλα λόγια, τον ορίζοντα της δικής μας διεξόδου από την κρίση και τις αντιφάσεις του κεφαλαίου, δηλ. την κατάργηση όλων των μορφών κυριαρχίας του.

Αντιφασιστική Πρωτοβουλία Βύρωνα