Theresienstadt ή ο αντισημιτισμός ως κρίση του πολιτισμού

Αναδημοσίευση από την ιστοσελίδα του Εργατικού Επαναστατικού Κόμματος (29/09/13)

Ομιλία του Σάββα Μιχαήλ στην διημερίδα της Ελληνικής Ψυχιατρικής Εταιρείας Ρατσισμός και Φόβος με την υποστήριξη του Goethe-Institut Athen, 27 και 28 Σεπτεμβρίου 2013.

Der Führer schenkt den Juden eine Stadt

Μήπως ξανά, μπροστά στα μάτια μας, διαδραματίζεται το έργο με τον τίτλο Der Führer schenkt den Juden eine Stadt, Ο Φύρερ προσφέρει στους Εβραίους μία Πόλη;

Μήπως ο πολιτισμένος κόσμος μας, ο πολιτισμός του κόσμου τούτου, ο κόσμος του λεγόμενου «Δυτικού» ή «Ελληνολατινικού» ή «Ελληνοχριστιανικού» ή και «Ελληνο-ιουδαιο-χριστιανικού» πολιτισμού μετασχηματίζεται σε ένα απέραντο Theresienstadt, μια οικουμενική Πόλη εγκλεισμού Εβραίων αλλά και μη Εβραίων, ένα πλανητικό στρατόπεδο σαν εκείνο στο Τερεζίν;

Μήπως στο σκότος του τώρα φαίνεται ξανά το τότε, το φοβερό 1941, όταν ο Heindrich, ο Müller, ο Franck και άλλοι Ναζί στήνανε, κάποια μίλια έξω από την Πράγα, ένα στρατόπεδο-πολιτισμένη βιτρίνα και προθάλαμο του Άουσβιτς, το στρατόπεδο-γκέττο του Τερεζίν, μέσα στην παλιά οχυρωμένη πόλη που έκτισε ο Ιωσήφ ο 2ος προς τιμήν της αυτοκράτειρας Μαρίας Θηρεσίας και το ονόμασε Theresienstadt;

Εκεί θα συγκεντρώσουν πριν την οριστική μεταφορά στο στρατόπεδο του θανάτου, 139.654 Εβραίους, ανάμεσα τους πολλούς από το άνθος του πολιτισμού στην γερμανόφωνη Κεντρική Ευρώπη, μουσικούς, ηθοποιούς, σκηνοθέτες, καλλιτέχνες πρώτης γραμμής, δημιουργούς του πνεύματος που συνέχισαν, κάτω από την διαταγή των Ναζί ή και όχι, να δημιουργούν. Μαζί τους και πολλά, πάρα πολλά, σχεδόν δεκαπέντε χιλιάδες μελλοθάνατα παιδιά κάτω των δεκαπέντε χρονών που, συν τοις άλλοις, θα παίξουν μέσα στο στρατόπεδο, 55 φορές την υπέροχη όπερα του Hans Krása Brundibár. Η γερμανική κουλτούρα του μεσοπολέμου, ο ευρωπαϊκός Πολιτισμός, το ίδιο το ανθρώπινο Πνεύμα, μαζί με Εβραίους πρωτοπόρους δημιουργούς, βρέθηκαν έγκλειστοι σε ένα προσωρινό, λαμπρό στα μάτια των απέξω, προθάλαμο θανάτου.

Ο διοικητής του στρατοπέδου Kart Rahm και τα SS αναγνώρισαν την αξία της παιδικής όπερας του Χανς Κράσα και το χρησιμοποίησαν για προπαγανδιστικούς σκοπούς, για να δείξουν σε μια επιτροπή του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού - που αποτελούνταν μόνον από ένα μέλος, έκθαμβο από θαυμασμό μπροστά στα πολιτισμικά δρώμενα του στρατοπέδου - πόσο καλομεταχειρίζονταν τους Εβραίους. Διέταξαν μάλιστα τον έγκλειστο Εβραίο καλλιτέχνη Kurt Gerron, μεγάλο ηθοποιό και τραγουδιστή, να γυρίσει ταινία, που περιλάμβανε σκηνές από την παράσταση του Μπρούντιμπαρ, με τίτλο Der Führer schenkt den Juden eine Stadt, Ο Φύρερ προσφέρει στους Εβραίους μία Πόλη.

Η Πόλη αυτή είναι εμβληματική για τον πολιτισμό της εποχής μας - μέχρι τις μέρες τούτες. Ο Μαρξ είχε μιλήσει προφητικά: Η βαρβαρότητα επανεμφανίζεται αλλά τούτη την φορά γεννιέται μέσα στον ίδιο τον πολιτισμό κι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του. Είναι η λεπρή βαρβαρότητα, η βαρβαρότητα ως λέπρα του πολιτισμού [1]. Ας μην ξεχνάμε και τον Walter Benjamin: Κάθε μνημείο του πολιτισμού είναι και τεκμήριο της βαρβαρότητας [2]. Το στρατόπεδο του Τερεζίν, αυτό το μνημείο βαρβαρότητας είναι και τεκμήριο πολιτισμού. Δείχνει σε όποιον δεν θέλει να μένει τυφλός την αλήθεια:

- Ο πολιτισμός παραμένει έγκλειστος στον προθάλαμο του αφανισμού.

- Ο αφανισμός κρύβεται πίσω από έναν πολιτισμό που λειτουργεί σαν υποκριτικό προσωπείο, πλαστό προπαγανδιστικό περικάλυμμα, ιδεολογική φενάκη. 

- Ο πολιτισμός, όμως, το Πνεύμα, ακόμα και στον προθάλαμο της μαζικής εξόντωσης των αθώων, στην πιο ζοφερή στιγμή των Μοντέρνων Καιρών, τότε που γίνεται κυριολεξία ο στίχος της Πρώτης Ελεγείας στο Duino του Rainer Maria Rilke … das Schöne ist nichts als des Schrecklichen Anfang … το ωραίο δεν είναι παρά του φρικτού απαρχή [3], παρόλα αυτά κι ενάντια σε όλα αυτά, ορθώνεται μέσα στην βαρβαρότητα ως ακατάβλητη δύναμη Αντίστασης, προσδοκία απροσδόκητης ακύρωσής της, απίστευτη πίστη πιστών και απίστων, προμήνυμα του Τέλους, ανυπότακτη αναμονή της απρόσμενης, επαναστατικής Αλλαγής των Πάντων.

Η βαρβαρότητα μέσα στον Πολιτισμό

Σύμφωνα με μια καίρια παρατήρηση του Emmanuel Levinas, ο αντισημιτισμός είναι έκφραση της κρίσης του μοντέρνου πολιτισμού. Δεν είναι απλώς το κατάλοιπο προνεωτερικών θρησκευτικών προκαταλήψεων και της μεσαιωνικής ιουδαιοφοβίας ή το κατακάθι μιας βαρβαρότητας ξένης προς την αστική νεωτερικότητα, η οποία δεν πρόλαβε ακόμα - ακόμα; μετά τόσους αιώνες; μετά το Άουσβιτς; σήμερα, τον 21ο αιώνα; - να το αποβάλλει με τα μέσα του «εκσυγχρονισμού» και του Διαφωτισμού.

Ήδη από τον Horkheimer και τον Adorno θα έπρεπε να είμαστε τουλάχιστον προσεκτικοί ή και καχύποπτοι για την Aufklärung και τον ρόλο της στην Καταστροφή που συντελέστηκε στον αιώνα της θριαμβεύουσας επιστήμης και τεχνικής.

Η ρομαντικής καταγωγής διάκριση που είχε γίνει στην Γερμανία ανάμεσα σε Kultur και Zivilisation, σε κουλτούρα δεμένη με μια γη και μια παράδοση και σ’ έναν εργαλειακό-τεχνοκρατούμενο πολιτισμό, δεν δίνει μια επαρκή απάντηση. Αντιθέτως, όταν η διάκριση μετατράπηκε σε απόλυτη διχοτομία, τότε στήριξε, αντίστοιχα, την πλαστή εθνικο-φυλετική αντιπαράθεση ανάμεσα σε μια εθνική κουλτούρα, την «γερμανικότητα», και έναν «χωρίς ρίζες», κοσμοπολίτικο πολιτισμό, την «εβραϊκότητα» [4]. Η αντιπαράθεση σαν ιδεολογικό όπλο στα χέρια του Ναζισμού έφερε την συντριβή της ίδιας της γερμανικής κουλτούρας από την βιομηχανική μηχανή του πολιτισμού.

Ούτε η μεταφυσική αντιπαράθεση Κουλτούρας/Πολιτισμού ούτε ένας εξίσου μεταφυσικός κι ανορθολογικός Kulturpessimismus, ένας παρακμιακός πολιτισμικός πεσιμισμός à la Spengler μπορεί να ρίξει φως στην Καταστροφή, στην Shoah, στο μέγα ιστορικό παράδοξο: στην βαρβαρότητα που «γεννιέται μέσα στον ίδιο τον πολιτισμό κι αποτελεί αναπόσπαστο μέρος του», την «λέπρα του πολιτισμού» (Μαρξ).

Υπάρχει μια σκοτεινή πλευρά της νεωτερικότητας που την ακολουθεί σε όλη την διάρκεια της πλανητικής εξάπλωσης του καπιταλισμού. Ο μοντέρνος αντισημιτισμός είναι μία μορφή εμφάνισης αυτής της βαρβαρότητας που φωλιάζει στον παρόντα πολιτισμό.

Η προειδοποίηση του Χορκχάϊμερ παραμένει σε ισχύ τώρα, τον καιρό της χρυσαυγίτικης επανεμφάνισης του Ναζισμού στην Ελλάδα και την Ευρώπη, περισσότερο παρά ποτέ: «Όποιος θέλει να εξηγήσει τον αντισημιτισμό είναι υποχρεωμένος να αναφερθεί στον εθνικοσοσιαλισμό […] Ο νέος αντισημιτισμός είναι ο προάγγελος της ολοκληρωτικής τάξης πραγμάτων που αναδύθηκε μέσα από την φιλελεύθερη. Γι’ αυτό θα πρέπει ανατρέχοντας προς τα πίσω, να εξετάσουμε τις τάσεις που ενυπήρχαν στους κόλπους του καπιταλισμού […] ... όποιος δεν θέλει να μιλήσει για τον καπιταλισμό δεν πρέπει επίσης να μιλάει και για τον φασισμό» [5]. Ή, για τον αντισημιτισμό. Ή να αποσιωπά τον άρρηκτο δεσμό ανάμεσα σε αντισημιτισμό, φασισμό και καπιταλισμό, από συνενοχή ή δειλία.

Όλες οι καμπές του ιστορικού καπιταλισμού, από την αυγή στο απόγειο και την δύση του, σημαδεύονται, ή καλλίτερα, στιγματίζονται από την εισβολή του αντισημιτισμού με πρωτότυπες μορφές βαρβαρότητας, απροκάλυπτης ή καλυμμένης με προσωπίδα πολιτισμού.

Στο λυκαυγές της αστικής νεωτερικότητας υπήρξε η εκδίωξη των Εβραίων από την Ιβηρική και τα περιβόητα Estatutos de Limpieza del Sangre, όπου για πρώτη φορά, η μοντέρνα βιολογική ψευτο-κατηγορία της «καθαρότητας του αίματος» γίνονταν το αποφασιστικό κριτήριο εντοπισμού, αποκλεισμού, εκτοπισμού, εγκλεισμού ή και εξόντωσης των Εβραίων, σε διάκριση από την θρησκευτική ιουδαιοφοβία του χριστιανικού Μεσαίωνα. Η τελευταία δεν εξαφανιζόταν, παρέμενε σαν μαύρο φόντο στις πυρές της Ιεράς Εξέτασης, αλλά η αποδοχή της χριστιανικής ομολογίας και το βάφτισμα έχαναν πια το ειδικό τους βάρος εγκαινιάζοντας τον δρόμο που θα οδηγήσει, στον 20ο αιώνα, στους φυλετικούς νόμους της Νυρεμβέργης. Ο αποκλεισμός με την επίκληση βιολογικών κριτηρίων γίνονταν ο όρος συγκρότησης της αναδυόμενης νεωτερικής κυριαρχίας ως βιοεξουσίας - για να χρησιμοποιήσουμε τον απαράκαμπτο όρο που εισήγαγε ο Michel Foucault - εξουσίας που προσαρμόζει τις πληθυσμιακές πιέσεις πάνω στις ανάγκες της συσσώρευσης του κεφαλαίου.

Στο λυκόφως της αστικής νεωτερικότητας, ο πολιτικός βιολογισμός των απαρχών παίρνει τώρα τις πιο τερατώδεις διαστάσεις σαν όρος συγκρότησης της κλονιζόμενης πλέον καπιταλιστικής κυριαρχίας. Σύμφωνα με τον ορισμό του Goebbels «ο εθνικοσοσιαλισμός δεν είναι άλλο από εφαρμοσμένη βιολογία». Αλλά κι ο Γάλλος ιατρός Alexis Carrel, του οποίου το έργο του και μετά την ήττα του Ναζισμού στον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, στην διάρκεια του ελληνικού εμφυλίου πολέμου, τόσο προβάλλονταν και προπαγανδίζονταν από τις αντικομμουνιστικές παραεκκλησιαστικές οργανώσεις της χώρας, τόνιζε ότι «σκοπός του πολιτισμού είναι η υγεία της φυλής» [6]. Ας μην αναρωτιούνται όψιμα έκπληκτοι οι σημερινοί Έλληνες από πού εμπνέονται τα διεθνή ιδεολογικά τους πρότυπα οι Χρυσαυγίτες, αυτοί οι Βαλκάνιοι Ναζί με τσαρούχια κι ο Herr Unterstormführer Κασιδιάρης . Σίγουρα όχι από τον αρχαίο ελληνικό πολιτισμό.

Ανάμεσα στο λυκαυγές και στο λυκόφως, στο απόγειο της αστικής νεωτερικότητας μετά την Γαλλική Επανάσταση φαίνεται να υποχωρεί το βιολογικό κριτήριο και να επικρατούν «τα δικαιώματα του πολίτη και του ανθρώπου». Σε Γαλλία και Γερμανία και στη συνέχεια σχεδόν στην υπόλοιπη Ευρώπη, εγκαινιάζεται η λεγόμενη «πολιτική χειραφέτηση» των Εβραίων που αναγνωρίζονται σαν Γάλλοι, ή Γερμανοί κλπ. «πολίτες μωσαϊκού ή ισραηλιτικού θρησκεύματος». Υποτίθεται, η διαδικασία «αφομοίωσης» των Εβραίων επεκτείνεται παντού – μέχρις ότου η υπόθεση Dreyfus στην Γαλλία και προπαντός ο Ναζισμός δώσουν το πιο βίαιο τέλος στην «δημοκρατική» αυταπάτη.

Ο Μαρξ είχε ασκήσει έγκαιρα κριτική στα όρια αυτής της «πολιτικής χειραφέτησης» των Εβραίων, αντιπαραθέτοντας την προοπτική μιας καθολικής ανθρώπινης χειραφέτησης. Αλλά κι η Hannah Arendt, από την δική της σκοπιά, έδειξε με ευκρίνεια, ότι παρά την υποτιθέμενη «πολιτική χειραφέτησή» τους, οι Εβραίοι της φιλελεύθερης Ευρώπης παρέμειναν είτε φτωχοί παρίες, θύματα μιας διπλής καταπίεσης κι εκμετάλλευσης είτε εύποροι parvenus , «παρείσακτοι» στους κόλπους των αστικών ελίτ. Οι δεύτεροι καλλιεργούν στους πρώτους αλλά και στον εαυτό τους την αυταπάτη ότι η «Ιερή Συμμαχία» με την εκάστοτε εξουσία θα γίνει ασπίδα προστασίας. Κι όμως, σ’ αυτήν ακριβώς την εξουσία είναι απαραίτητος ο άμεσος ή έμμεσος αποκλεισμός του Εβραίου, του παρία και παρείσακτου, του μοντέρνου «φαρμακού» που θεωρείται τόσο κάτοχος του φαρμάκου για ορισμένες αδυναμίες του συστήματος όσο και το πανταχού παρόν θανατηφόρο φαρμάκι για το Κράτος-Έθνος. Ο μοντέρνος αντισημιτισμός είναι όρος συγκρότησης της αστικής νεωτερικής εξουσίας. Η εθνική κυριαρχία (souveraineté) θεμελιώνεται στον αποκλεισμό του χωρίς «εθνικές ρίζες» ριζικά Άλλου. Kι ο αρχετυπικός Άλλος δεν είναι παρά ο «κοσμοπολίτης» Εβραίος. 

Η αυταπάτη του εξευμενισμού, της προσαρμογής ή και της ανοικτής συμμαχίας με τους Ισχυρούς της εξουσίας μπορεί να πάρει πολλές μορφές. Φτάνει μοιραία, στα άκρα, στην λογική κατάληξη του παραλογισμού της, με την θεωρία και πράξη του Judenrat, του «Εβραϊκού Συμβουλίου» που διόριζαν οι Ναζιστικές αρχές για να οργανωθεί η μαζική εξόντωση των εβραϊκών πληθυσμών.

Σε κάθε περίπτωση, ο «χειραφετημένος» Εβραίος, παρίας ή παρείσακτος, ζει στα intermundia, στους ενδιάμεσους κενούς χώρους, στους πόρους της αστικής κοινωνίας. Είναι εντός και εκτός, βρίσκεται στο όριο ενός κόσμου από όπου η κάθε συστημική του κρίση τον απειλεί να τον εκτοπίσει στο χάος.

Το νεωτερικό αστικό Κράτος-Έθνος, ακόμα και το «δικό του», δεν μπορεί να δώσει ασφάλεια σε έναν λαό που η ιδιαιτερότητά του είναι η οικουμενικότητα του ως «κοινότητας πεπρωμένου» (Schicksalsgemeinschaft), με την έννοια που έδινε στον όρο ο Otto Bauer σε μια κοινότητα κοινών ιστορικών εμπειριών και βασάνων, μαζί και η οικουμενικότητα της πνευματικής παράδοσής του, από την Βίβλο ως τον Spinoza, τον Μαρξ ή τον Freud. Η επισφάλεια της μεταιχμιακής ύπαρξης είναι η συνθήκη ύπαρξής του, είτε το συνειδητοποιεί είτε όχι. Η Καταστροφή καραδοκεί εντός και εκτός του ορίου στο οποίο ζει.

Η παρούσα παγκόσμια, ιστορική, συστημική κρίση του καπιταλισμού έχει διαρρήξει πλέον το όριο. Αυτό είναι το νέο που φέρνει η εμφάνιση στην σκηνή της ευρωπαϊκής πολιτικής – δεν πρόκειται για «ελληνική εξαίρεση» - όχι απλώς ενός ακόμη ακροδεξιού μορφώματος αλλά ενός απροκάλυπτα ναζιστικού, αντισημιτικού και ρατσιστικού Κόμματος δολοφόνων με μαζική εκλογική βάση, όπως είναι η «Χρυσή Αυγή».

Το ανθρώπινο: καταστροφή ή χειραφέτηση;

Την επαύριον της ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία, ο Λεβινάς, σε ένα νεανικό του κείμενο, το 1934, με τίτλο «Μερικές Σκέψεις για την Φιλοσοφία του Χιτλερισμού», κατέληγε με την βαρυσήμαντη παρατήρηση: «Αυτό που διακυβεύεται δεν είναι το ένα ή το άλλο δόγμα περί δημοκρατίας, κοινοβουλευτισμού, δικτατορικού καθεστώτος ή θρησκευτικής πολιτικής. Είναι το ίδιο το ανθρώπινο μέσα στον άνθρωπο» [7].

Την καταστροφή του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο, τον άνθρωπο-θύμα αλλά και τον άνθρωπο-δήμιο, την είδε η ανθρωπότητα στο Άουσβιτς και όχι μόνο. Την είδε και μετά το Άουσβιτς και μέχρι σήμερα, την βλέπει καθημερινά, π.χ. στο φόνο του Πακιστανού στα Πετράλωνα ή του Παύλου Φύσσα στο Κερατσίνι ή στην τύχη των παιδιών στην Γάζα, έστω κι αν πολλοί επιλέγουν να γυρνάν τα μάτια και την σκέψη και την μνήμη αλλού.

Παρόλα τα κηρύγματα ανθρωπισμού και μόλους τους πολέμους που κυνικά ονομάζονται «ανθρωπιστικοί», η Δύση και ο λεγόμενος Δυτικός πολιτισμός φαίνεται να έχουν πάντα ανοικτούς λογαριασμούς με το ανθρώπινο και την καταστροφή του.

Σχετικά με το ανθρώπινο και την «σύγχυση» που έχει για ανθρώπινο o Δυτικός πολιτισμός, πάλι ο Λεβινάς, μέσα από την δικιά του ιδιαίτερη οπτική, όταν θα βρεθεί αιχμάλωτος σε γερμανικό stalag, θα σημειώσει στα Σημειωματάρια της αιχμαλωσίας του: «μήπως δεν είναι το ιδιαίτερο γνώρισμα του Δυτικού πολιτισμού το να υπερβεί το ανθρώπινο προς το θεϊκό - να συλλάβει το Αιώνιο μέσα στο ανθρώπινο; Αυτή η σύγχυση - είναι η θεμελιακή έννοια» [8].

Πρόκειται απλώς για «σύγχυση»; Ήδη από τους πρώτους χριστιανικούς αιώνες, ο Ειρηναίος του Λουγδούνου είχε προειδοποιήσει όσους, Άριους ή μη, βαυκαλίζονταν να είναι «ισόθεοι» και «υπεράνθρωποι» για να καταντήσουν, τελικά, απάνθρωποι: Πώς δ’ έση θεός μηδέπω γενόμενος άνθρωπος; [9]

 
Τι σημαίνει όμως, το γίγνεσθαι-άνθρωπος; Τι είναι το ανθρώπινο; Ενάντια σε κάθε μεταφυσική ουσιοκρατία, ιδεαλιστική ή υλιστική, ο Μαρξ έγραφε επιγραμματικά στην 6η Θέση στον Feuerbach: « … η ουσία του ανθρώπου δεν είναι μια αφαίρεση έμφυτη σε κάθε μεμονωμένο άτομο. Είναι το σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» κι όχι «ένας εσώτερος, βουβός, γενικός χαρακτήρας που ενώνει τα πολλά άτομα με ένα φυσιοκρατικό τρόπο» [10], με τάχα κοινά κι αμετάβλητα (!) βιολογικά χαρακτηριστικά, το «αίμα» ή το DNA.

Το «σύνολο των κοινωνικών σχέσεων» αποτελεί μια ιστορικά δομημένη, δυναμική ενότητα αντιφάσεων. Οποιαδήποτε απόπειρα υπέρβασης του ανθρώπινου με την αγνόηση και μη λύση αυτών των ιστορικών αντιφάσεων , με την ισοπέδωση και κάλυψή τους κάτω από ανορθολογικά φληναφήματα περί «αιωνίου έθνους» και «καθαρής φυλής» και «αίματος» μπορεί να οδηγήσει όχι στο υπερανθρώπινο αλλά στο απάνθρωπο.

Το ανθρώπινο, το ανθρώπινο Gattungswesen, με την μαρξική υπέρβαση της φοϋερμπαχιανής έννοιας του «ειδολογικού όντος», είναι, το ιστορικό δυναμικό ανάπτυξης όλων των δυνατοτήτων του ανθρώπου μέχρι την υπέρβαση εκείνων των αντιφάσεων που εμποδίζουν την «ελεύθερη ανάπτυξη του ενός να είναι όρος της ελεύθερης ανάπτυξης όλων» (Κομμουνιστικό Μανιφέστο). Αυτός είναι ο μόνος όρος για έναν πανανθρώπινο ελευθεριακό κομμουνισμό, έναν κομμουνισμό του απείρου, του άνευ ορίων και άνευ όρων που οραματίζονταν ο ποιητής Ανδρέας Εμπειρίκος.

Δεν είμαστε μακριά από το πώς είδε το ανθρώπινο, την θέση του ανθρώπινου Gattungswesen στην Φύση, την homini dignitas, την αξιοπρέπεια του ανθρώπου, ο αναγεννησιακός Giovanni Pico Della Mirandola.

Στο De hominis dignitate, τον αθάνατο πρόλογό του στις 900 Conclusiones - που αντλούσαν από την σοφία όλων των παραδόσεων, από τον Πλάτωνα και το Αριστοτέλη, στον Ζωροάστρη, τον αρχέγονο Χριστιανισμό, τους Άραβες και προπαντός τους Εβραίους καββαλιστές - ο Πίκο ντέλλα Μιράντολα εντόπιζε το ανθρώπινο ακριβώς στην τάση του στην καθολικότητα, στο δυναμικό της αυτοανάπτυξής του, στην ελευθερία της αυτο-δημιουργίας, στον μη εγκλεισμό του σε μια ιδιαίτερη βιολογική βαθμίδα, σε μια βιολογική ιεραρχία με αμετάβλητες νομοτέλειες: Poteris in inferiora quae sunt bruta degenerare; poteris in superiora quae sunt divina ex tui animi sentetia regenerari - θα μπορείς στα κατώτερα που είναι κτηνώδη να εκφυλιστείς· θα μπορείς στα ανώτερα που είναι θεϊκά, με την απόφαση της δικής σου ψυχής, να αναγεννηθείς [11]. Το διαμετρικά αντίθετο είναι η ρατσιστική κλίνη του Προκρούστη που επιβάλλει ο Ναζισμός, η ανορθολογική ψευτο-βιολογική, άκαμπτη ιεραρχία των ανθρώπινων όντων κατά φυλές (μια έννοια που έχει κατεδαφίσει προ πολλού η σύγχρονη βιολογία). Η αυθαίρετη αυτή «ιεράρχηση» της κατά Γκαίμπελς «εφαρμοσμένης βιολογίας» του Εθνικοσοσιαλισμού, με κεντρική κατηγορία τον Untermensch και αρχετυπικό πρότυπο «υπανθρώπου» τον Εβραίο αποτελεί μηδενιστική άρνηση και κατεδάφιση της ανθρώπινης ελευθερίας και αξιοπρέπειας, όπως αναδείχτηκε από την Αναγέννηση, στην βάση της ίδιας της αρχαιοελληνικής πνευματικής κληρονομιάς αλλά και της ιουδαιοχριστιανικής παράδοσης. Με άλλα λόγια είναι καταστροφή του ανθρώπινου μέσα στον άνθρωπο.

Brundibár - ο Πολιτισμός ως Αντίσταση κι Εξέγερση

Στο χείλος της καταστροφής, στον προθάλαμο του αφανισμού του, ο έγκλειστος στο Theresienstadt οικουμενικός Πολιτισμός των Εβραίων δημιουργών που σε λίγο θα πήγαιναν στους θαλάμους αερίων του Άουσβιτς αντιστεκότανε ακατάβλητος, με τα ίδια του τα έργα. Γράφτηκαν και παίχτηκαν μουσικά αριστουργήματα, Μαζί και οι όπερες που τολμηρά ασκούσανε, με τραγικό αλλά λεπτό σαρκασμό, καταλυτική κριτική στον ίδιο τον Χίτλερ και το Τρίτο Ράιχ με ποιητικές αλληγορίες όπως είναι Ο Αυτοκράτορας της Ατλαντίδας - Der Kaiser von Atlantis του μεγαλοφυούς Viktor Ullman και, όπως προαναφέρθηκε, ο Μπρούντιμπαρ του Χανς Κράσα.

Η τελευταία άρια του Αυτοκράτορα – καρικατούρας του Φύρερ - γράφτηκε από τον Ούλμαν στο οπισθόφυλλο της λίστας των μεταφερόμενων στο Άουσβιτς μελλοθανάτων - που ανάμεσά τους βρίσκονταν ο ίδιος ο Ούλμαν. Τι άλλο είναι αυτό από πράξη αντίστασης του ίδιου του Πολιτισμού, εξέγερση ενάντια στην φρίκη, άρνηση του Πνεύματος μέχρις εσχάτων να δεχτεί την υποταγή, η απόρριψη κάθε συμβιβασμού με τον θάνατο;

Στην όπερα πάλι του Κράσα, ο Χίτλερ - παίχτηκε από ένα παιδί που φορούσε επιδεικτικά ένα τεχνητό μουστάκι! - δεν είναι παρά ένας χυδαίος και τραμπούκος οργανοπαίχτης που σαγηνεύει τα πλήθη με φτηνές μελωδίες kitsch, ο Μπρούντιμπαρ, φίλος του αστυνόμου που προστατεύει την τάξη στην αγορά κι εχθρός θανάσιμος των πάμπτωχων ορφανών παιδιών, του Pepicek και της Aninku. Τα Εβραιόπουλα απεγνωσμένα και μάταια ψάχνουν να βρουν, χωρίς λεφτά, γάλα και ψωμί για την κατάκοιτη μητέρα τους. Κύριο εμπόδιο ο τραμπούκος Μπρούντιμπαρ που επιστρατεύει την βία, τόσο την δική του όσο και του αστυνόμου, καταδιώκοντάς τα σαν «αναρχικούς».

Φωτογραφία από το έργο Μπρούντιμπαρ όπως ανέβηκε στο στρατόπεδο-γκέττο του Τερεζίν (Αύγουστος 1943)

Τελικά, την διέξοδο για τα ανήμπορα παιδιά θα την ανοίξει ένα παράταιρο ενιαίο μέτωπο ζώων, ενός σπουργίτη, μιας γάτας κι ενός σκύλου. Τα ζώα αυτά που συνήθως αλληλοτρώγονται - ο σπουργίτης κυνηγιέται από την γάτα, η γάτα από τον σκύλο - συμφιλιώνονται, προαναγγέλλοντας τα μελλούμενα, τα συμφιλιωμένα ζώα στην μεσσιανική εποχή στην προφητεία του Ησαΐα: τότε λύκοι και άρνες βοσκηθήσονται άμα, και λέων ως βους φάγεται άχυρα, όφις δε γην ως άρτον· ουκ αδικήσουσιν … [12]

Ο σπουργίτης, η γάτα και ο σκύλος ξεσηκώνουν τα παιδιά (στα οποία ανήκει η βασιλεία των ουρανών) στο πλευρό του Πέπιτσεκ και της Άνινκου με το τραγουδιστό τρίο :

Σύντροφοι ενωθείτε, τα νύχια σας δείξτε
Την φωνή σας ενώστε στον δικό μας σκοπό
Οι τύραννοι πέφτουν! Οι δικτάτορες συντρίβονται!
Με σας, ναι! θα τους νικήσουμε! 
 
Στην όπερα ο Μπρούντιμπαρ νικιέται-προσωρινά. Φεύγει απειλώντας ότι θα ξαναγυρίσει. Μέσα, όμως στο ίδιο τον προθάλαμο του θανάτου, στο στρατόπεδο του Τερεζίν τα παιδιά, τα ζώα, οι καλλιτέχνες, ο Πολιτισμός του δείξανε ότι δεν το βάζουν κάτω. Του υποσχέθηκαν με την δικιά τους αντίσταση την αναπόφευκτη εξέγερση.

Ο Χανς Κράσα, ο συνθέτης της όπερας θα χαθεί και αυτός στο Άουσβιτς. Μαζί και όλα σχεδόν τα παιδιά που παίξανε στην παράσταση στο Theresienstadt. Από τα 55 παιδιά του στρατοπέδου που πήρανε μέρος στην όπερα, επέζησε μοναχά η Ela Stein Weissberger, η οποία είχε τραγουδήσει τον ρόλο της γάτας.

Ίσως γιατί οι γάτες είναι εφτάψυχες. Και συνεχίζουν να τραγουδούν

Σύντροφοι ενωθείτε, τα νύχια σας δείξτε
Την φωνή σας ενώστε στον δικό μας σκοπό
Οι τύραννοι πέφτουν! ...

26-27 Σεπτεμβρίου 2013

[1] Karl Marx, Arbeitslohn 1847, Kleine Ökonomische Schriften, Dietz Verlag 1955 σ. 245. Βλ. και την σχετική ανάλυση της «μοντέρνας βαρβαρότητας» στο βιβλίο του Michael Löwy, La Cage d’Acier - Max Weber et le marxisme wébérien, Stock 2013 σ. 39.

[2] Walter Benjamin, Sur le Concept de l’Histoire, Θέση VIΙ, στα Ecrits Français, nrf Gallimard, 1991 σ. 348.

[3] Ράινερ Μαρία Ρίλκε, Ελεγείες του Ντουΐνο, μετάφραση Μαρία Τοπάλη, εκδόσεις Πατάκη 2011, σ.10-11.

[4] Βλ. και Enzo Traverso, "La Fin de la Modernité Juive", La Découverte, 2013 σ.40.

[5] Max Horkheimer, Οι Εβραίοι και η Ευρώπη, μετάφραση Φ. Τερζάκη, Έρασμος 2006 σ. 37-38.

[6] Alexis Carrel, L’Homme cet Inconnu, Plon 1935 σ.137.

[7] Emmanuel Levinas, Quelques réflexions sur la philosophie du hitlérisme, Rivages 1997 σ. 24.

[8] Emmanuel Levinas, Carnets de Captivité, Œuvres 1, Grasset 2009, σ. 278.

[9] Ειρηναίου του Λουγδούνου, Κατά των Αιρέσεων IV, 39, 2.

[10] Karl Marx, Theses on Feuerbach, Marx-Engels Collected Works, Progress 1976, vol. 5, 1845-1847, σ. 4.

[11] Giovanni Pico della Mirandola, De la dignité de l’ homme, L’ eclat, 2008, σ. 8.

[12] Ησαΐας 65: 25.